Тэхналогія дзелавой гульні
Дзелавітасць - неабходная рыса характару для кожнай асобы нашага вірлівага
часу. Чалавек, які валодае ёю, звычайна арганізаваны і дакладны ў працы,
умее пераадольваць цяжкасці і заўсёды дасягае пастаўленай мэты, знаходзіць
рацыянальныя спосабы вырашэння праблем. Ён настойлівы, сур'ёзны, разважлівы.
Без дзелавітасці, лідэрства сёння вельмі лёгка апынуцца на самай нізкай
сацыяльнай ступені грамадства.
Першыя асновы дзелавітасці, як вядома, закладваюцца ў сям'і. Але, зыходзячы
з рэаліяў часу, галоўную ролю ў вырашэнні гэтай праблемы, на нашу думку, павінна
выконваць сучасная агульнаадукацыйная ўстанова. Як сказаў французскі пісьменнік
Анры Барбюс, "школа - гэта майстэрня, дзе фармуецца думка маладога пакалення,
трэба моцна трымаць яе ў руках, калі не хочаш выпусціць з рук будучыню".
Такім чынам, наспела неабходнасць выхоўваць у вучняў дзелавітасць, якая дасягаецца
перш за ўсё шляхам усебаковай сувязі навучання з жыццём.
Найбольш эфектыўны метад, які далучае школьнікаў да прафесійнай дзейнасці,
спрыяе развіццю творчых здольнасцяў і самастойнасці, - гэта ўвядзенне ў адукацыйны
працэс сучаснай школы дзелавой гульні. Такі дыдактычны метад актывізуе асобу
вучня: дае магчымасць стаць лідэрам, дапамагае запомніць значны аб'ём інфармацыі,
наладзіць міжасобасныя стасункі з аднакласнікамі і настаўнікамі.
Дзелавая гульня - разнавіднасць асобасна-арыентаванай педагагічнай тэхналогіі,
якая мае на мэце
навучыць асобных школьнікаў ці іх групы прымаць рашэнне. Яе можна выкарыстоўваць
у час выкладання асобных тэмаў па геаграфіі, хіміі, фізіцы, біялогіі, а таксама
ва ўсіх тыпах і відах урокаў беларускай мовы і літаратуры: у час тлумачэння
і паўтарэння новага матэрыялу, абагульнення і сістэматызацыі, праверкі і ацэнкі
ведаў вучняў.
Прапанаваная педагагічная тэхналогія, як паказвае вопыт, цікавая не толькі
для школьнікаў 5 - 8 класаў. Гэта эфектыўны і карысны від дзейнасці і для старшакласнікаў.
Гуляць звычайна хочуць усе вучні, важна толькі ўлічыць іх узроставыя асаблівасці,
правільна выбраць форму гульні і арганічна ўключыць яе ў структуру пэўнага
ўрока. Падрыхтоўка і правядзенне дзелавой гульні ажыццяўляецца ў чатыры этапы.
На першым этапе настаўнік знаёміць удзельнікаў з тэмай і мэтай гульні, канкрэтызуе,
які матэрыял плануецца вывучыць і замацаваць. На другім паведамляюцца агульныя
правілы супрацоўніцтва, крытэрыі ацэнкі навучальнай дзейнасці, рэгламент і
размяркоўваюцца ролі. На трэцім этапе вызначаюцца склад удзельнікаў каманд
і заданні з улікам схільнасцяў і зацікаўленняў вучняў. На чацвёртым этапе падагульняюцца
атрыманыя веды і падводзяцца вынікі. Тут важна тактоўна даць агульную і персанальную
ацэнку, звярнуць увагу на ўдалыя і слабыя рашэнні пэўных задач гульні. Пажадана
заслухаць прапановы і самаацэнку вучняў, што дапаможа пазбегнуць недахопаў
на іншых занятках.
У педагагічнай літаратуры расійскіх аўтараў гэтай дыдактычнай мадэлі: Г.П.Шчадравіцкага,
А.Л.Ліфшыца, В.Ф.Камарова і інш. -- вызначаюцца розныя тыпы дзелавой гульні:
ролевыя, імітацыйныя, арганізацыйна-дзейнасныя.
Звычайна ў вучняў 5 - 11 класаў найбольшую цікавасць выклікаюць ролевы гульні, дзякуючы якім у школьнікаў фармуюцца некаторыя прафесійныя якасці,
лідэрства, развіваецца ўменне кіраваць людзьмі. Поспех залежыць ад здольнасці
вучня супрацоўнічаць з аднакласнікамі. Удзельнікі могуць пабываць у ролі настаўніка,
экскурсавода, бібліятэкара, карэктара і інш. Такі падыход у выкладані мовы
і літаратуры не толькі разнастаіць змест урока, але і раскрые выхаванцам некаторыя
аспекты пэўных прафесій.
Прапануем некалькі ролевых гульняў, якія можна выкарыстаць на занятках і па
мове, і па літаратуры.
"Арфаграфічная эстафета"
Мэты: удасканальваць у вучняў уменне запісваць тэкст у адпаведнасці з арфаграфічнымі
і пунктуацыйнымі правіламі; развіваць лагічнае мысленне, памяць і ўменне працаваць
у групе.
Ход гульні. Некалькі паасобнікаў невялікага вершаванага ці празаічнага тэксту
дыктоўкі трэба размясціць на сцяне ці дошцы школьнага кабінета за 3 -5 метраў
ад вучняў класа. Выкладчык дзеліць клас на групы па 3-4 чалавекі і прапануе
ў кожнай вызначыць ролі: 1-2 "кур'еры", 1-2 "пісьменнікі", "карэктар". "Кур'ерам" трэба
пабываць ля тэксту вызначаную настаўнікам колькасць разоў і дакладна запомніць
як мага больш, нічога не запісваючы. "Пісьменнік" у сшытку павінен
правільна запісаць тэкст, прадыктаваны "кур'ерам". За працай сваёй
групы сочыць "карэктар". Пасля сігналу настаўніка ён правярае тэкст "пісьменніка",
выпраўляе памылкі, параўноўвае запісанае з арыгіналам і ацэньвае працу згодна
з прапанаванымі крытэрыямі.
"Арфаграфічную эстафету" можна выкарыстаць практычна ў кожным класе,
асабліва на трэніровачна-карэкцыйным ці кантрольна-рэфлексійным этапах сучаснага
ўрока мовы.
"Карэктар"
Мэты: фармаваць у школьнікаў пісьменнасць праз параўнанне слоў і знакаў прыпынку
прапанаванага тэксту з эталонам; развіваць уважлівасць у працэсе пошуку памылак;
выхоўваць супрацоўніцтва ў час працы ў міні-калектыве і цікавасць да прафесіі
карэктара.
Ход гульні. Выкладчык мовы павінен загадзя падабраць і размножыць тэкст з запланаванымі
памылкамі. Іх агульная колькасць павінна быць вядомая ўсім удзельнікам гульні.
Вучні падзяляюцца на групы ад 3 да 6 чалавек. Настаўнік знаёміць іх з ходам
і правіламі гульні.
1. Кожны вучань-"карэктар" атрымлівае тэкст і самастойна выпраўляе
ў ім памылкі алоўкам.
2. Пасля індывідуальнай праверкі ўдзельнікі групы калектыўна абмяркоўваюць
выпраўленае.
Узгодненыя недахопы пажадана пазначыць фіялетавым стрыжнем.
3. "Карэктары" мяняюцца тэкстамі, параўноўваюць выпраўленае аднакласнікамі
з тэкстам-
эталонам, ацэньваюць працу паводле прапанаваных крытэрыяў (на гэтым этапе гульні
выпраўленні робяцца чырвоным стрыжнем).
У эталоне месцы памылак пажадана пранумараваць.
Гульню можна закончыць агульным каментарам дапушчаных памылак.
Вучань-настаўнік"
Мэты: паўтарыць і сістэматызаваць веды вучняў па вывучаным матэрыяле; развіваць
лідэрскія ўменні; прывіваць цікавасць да прадмета і настаўніцкай прафесіі.
Традыцыйна навучальна-выхаваўчы школьны працэс ставіць вучня ў пазіцыю аб'екта
навучання. Звычайна настаўнік дае заданні, кантралюе іх выкананне і выстаўляе
адзнакі. Зразумела, што пры такім падыходзе лідэрскія здольнасці ў школьнікаў
развіваюцца недастаткова, таму для фармавання ў падлеткаў ініцыятывы прапануем
выкарыстаць гульню "Вучань-настаўнік" на працягу ўсяго ўрока мовы,
асабліва ў час паўтарэння новага матэрыялу, абагульнення, сістэматызацыі і
праверкі набытых ведаў па аб'ёмнай тэме. За некалькі ўрокаў да запланаванай
дзелавой гульні выкладчык паведамляе чатыром-пяці ініцыятыўным вучням, што
на наступных занятках яны па чарзе будуць выконваць ролю настаўніка (напрыклад,
да дзесяці хвілін па пэўнай тэме). Можна застацца з гэтымі вучнямі пасля ўрокаў
і абмеркаваць ход гульні і змест заданняў. Пасля сігналу педагога "вучань-настаўнік" павінен
выйсці да дошкі і правесці адпаведнае апытванне ці выканаць заданне.
Ход гульні. У 10-ым класе на заключным уроку мовы па тэме "Марфемная будова
слова. Словаўтварэнне" пасля сігналу настаўніка да дошкі выходзіць першы
вучань і праводзіць тэарэтычнае пісьмовае апытванне ў форме крыжаванкавай дыктоўкі:
чытае азначэнне, правіла, а аднакласнікі пад адпаведны нумар даюць адказ адным
словам, другі вучань выклікае да дошкі 2-3 аднакласнікаў і з каментарам праводзіць
марфемны і словаўтваральны разбор слоў. Трэці "настаўнік" прапануе
слоўнікавую дыктоўку на правапіс прыставак і галосных у складаных словах, на
правапіс галосных і, ы, зычнага й пасля прыставак.
Вучні вельмі адказна ставяцца да такіх урокаў, паміж аднакласнікамі развіваецца
супрацоўніцтва, у дзесяцікласнікаў фармуецца аб'ектыўны погляд на складанасць
і адказнасць настаўніцкай прафесіі.
Гульню "Вучань-настаўнік" можна правесці са старшакласнікамі і па-іншаму,
асабліва на ўроках праверкі і ацэнкі ведаў па такіх буйных і значных тэмах,
як "Літаратура X - XVIII стагоддзяў", "Літаратура XIX стагоддзя", "Янка
Купала", "Якуб Колас" (10 клас), "Іван Мележ", "Уладзімір
Караткевіч" і "Беларуская літаратура на сучасным этапе" (11
клас).
На ўступных занятках да адной з названых тэм выкладчык павінен папярэдзіць
старшакласнікаў, што па гэтай тэме будзе праведзены тэматычны кантроль і ацэнка
ведаў. Найбольш актыўныя і старанныя вучні за пастаянную і сістэматычную працу
аўтаматычна атрымаюць высокую адзнаку (9 ці 10 балаў). Добра, калі такіх аб'ектыўна
вызначыць увесь клас. На запланаваны ўрок-гульню спатрэбіцца 5-6 вызваленых
старшакласнікаў (на 3-4 вучні - 1 "вучань-настаўнік"). Педагог павінен
правесці кансультацыю для ўсяго класа і асобна для вызначаных памочнікаў: што
трэба ведаць і зрабіць да кантрольнага ўрока. "Вучням-настаўнікам" можна
параіць падрыхтаваць дома тры тэматычныя пакеты пытанняў у выглядзе асобных
картак-білетаў. Напрыклад, у 10-ым класе па тэме "Літаратура XIX стагоддзя" адзін
блок пытанняў можна прысвяціць характарыстыцы часу і літаратурнага працэсу,
другі - біяграфіям пісьменнікаў, трэці - вывучаным мастацкім творам. Можна
карыстацца і пытаннямі падручніка, пададзенымі пад адпаведнымі артыкуламі.
Ход гульні. Пасля паведамлення тэмы і мэты кантрольнага ўрока настаўнік дзеліць
клас на 5-6 груп (па 3-4 чалавекі ў кожнай) і прызначае па "вучню-настаўніку".
Пажадана рассадзіць групы так, каб яны не перашкаджалі адна адной. Адначасова
пачынаецца вуснае апытванне адразу ў 5-6 міні-калектывах. Самому педагогу праводзіць
кантроль не рэкамендуецца, лепш пабыць у ролі назіральніка, памочніка, калі
раптам узнікнуць праблемы. У кожнай групе на працягу дзесяці хвілін "вучань-настаўнік" працуе
з адным аднакласнікам. Астатнія могуць рыхтавацца або слухаць дыялог сяброў. "Вучань-настаўнік" можа
весці апытванне па тэме адначасова і ўсіх удзельнікаў сваёй групы, але на працягу
ўсяго ўрока, фіксуючы вынікі іх адказаў у "Ацэначным лісце вучня".
Заканчваецца гульня за пяць хвілін да званка падвядзеннем вынікаў вуснага апытвання.
Кожны "вучань-настаўнік" коратка аналізуе адказы сваіх аднакласнікаў
і называе адзнаку, педагог ставіць яе ў класны журнал.
Такім чынам, за адзін урок з вуснымі маналогамі адначасова выступяць і будуць
ацэнены 20 - 25 чалавек. Высокі бал можна паставіць за старанную і аб'ектыўную
працу і "вучням-настаўнікам".
Не менш цікавы і займальны тып дзелавой гульні - імітацыйны,
ці сцэнарны,
калі ўдзельнікі выступаюць у пэўнай ролі паводле загадзя напісанага сцэнара.
Тут няма аб'екта і мадэлі кіравання, як у гульні ролевага тыпу. Звычайна
вучань выконвае адну ролю. Напрыклад, вядучага на літаратурным вечары,
экскурсавода ў школьным музеі, бібліятэкара, літаратурнага героя, пісьменніка,
вучонага і пад. Як паказвае педагагічны вопыт, дзякуючы ўвядзенню нават
элементаў імітацыі ўрок літаратуры становіцца запамінальным і незвычайным.
У школьнікаў фармуюцца артыстычныя здольнасці і цікавасць да прадмета,
лепш запамінаецца матэрыял.
Узоры такіх урокаў былі змешчаныя ў навукова-метадычных часопісах "Роднае
слова" ("Беларуская мова і літаратура ў школе") і "Беларуская
мова і літаратура". Напрыклад:
Гарошка А. Урок-экскурсія па аповесці Я. Коласа "Дрыгва" // Беларуская
мова і літаратура ў школе. 1989. № 4. С. 32.
Кунавіч А. Урок-прэс-канферэнцыя па паэме "Тарас на Парнасе" // Беларуская
мова і літаратура ў школе. 1989. № 8. С. 70.
Хурсік Н, Урок-прэм'ера па кнізе С. Алексіевіч "У вайны не жаночы твар..."//
Беларуская мова і літаратура ў школе. 1989. № 7. С. 53.
Генюш I. Урок-суд над здраднікамі: Па аповесці В. Быкава "Жураўліны крык" //
Беларуская мова і літаратура ў школе. 1990. № 2. С. 32.
Палякова Т. Творчасць Івана Мележа ў VIII класе // Беларуская мова і літаратура.
2002. № 4. С. 62 і інш.
Элементы вучнёўскага пераймання каго- ці чаго-небудзь, падробкі пад нешта можна
выкарыстаць у час правядзення гульняў "Што гэта за слова?" і "Пазнайце
фразеалагізм".
Гульня "Што гэта за слова?" найбольш прыдатная для школьнікаў пачатковых
і сярэдніх класаў, праводзіцца з мэтай аптымізацыі і разрадкі ўрока мовы па
лексіцы, па тэме "Словазлучэнне" ў 5 - 8 класах.
Уся гульня пабудавана на жэстах, міміцы і пластычных рухах школьнікаў. Настаўнік
выклікае да дошкі вучня, які хоча паўдзельнічаць у гульні. 3 дапамогай шпількі
ці скотчу мацуе на яго спіне загадзя запісанае на асобнай картцы слова або
словазлучэнне. Напрыклад, малаток ці стукаць малатком. Змест карткі павінен
быць акрэслены: "Сёння мы будзем разглядаць дзеясловы (словы-антонімы;
словазлучэнні, звязаныя кіраваннем, і г. д.)". Картку нельга паказваць
таму, каму яна мацуецца. Потым выкладчык выклікае іншага вучня і ставіць перад
ім задачу прачытаць і як мага хутчэй з дапамогай пантамімы паказаць напісанае
на картцы яе гаспадару і ўсяму класу. Калі адказ-"паказ" няўдалы,
настаўнік выклікае наступнага вучня. Гульня паўтараецца з новым словам ці словазлучэннем.
Падобны падыход патрабуецца і да гульні "Пазнайце фразеалагізм".
Па чарзе кожны вучань выцягвае са стоса невяліку картку з запісаным устойлівым
спалучэннем слоў і тлумачыць яго з дапамогай жэстаў і мімікі. Пры гэтым можна
карыстацца і прадметамі на настаўніцкім стале.
Настаўнік мовы павінен улічыць, што не кожны фразеалагізм можа быць прыдатны
для гэтай гульні. Варта выкарыстаць наступныя ўстойлівыя спалучэнні: вадзіць
за нос, прыкусіць язык, звязаць рукі, брацца за жывот, трэсці кішэнь, закасаўшы
рукавы, з нагі на нагу, з кута ў кут, намыліць галаву (шыю), у бубен біць,
абвесці вакол пальца, закінуць вуды і інш.
Да імітацыйнага тыпу дзелавой гульні можна аднесці і стварэнне на ўроках літаратуры
і дома разнастайных "дыяфільмаў", "сцэнараў кінафільмаў",
напісанне рэцэнзій. Школьнікі будуць мець магчымасць дакрануцца да сутнасці
прафесіі мастака, рэжысёра, аператара, сцэнарыста.
Так, у 5 класе настаўнік можа параіць вучням загадзя стварыць "дыяфільмы" да
заключных заняткаў на аснове вывучаных народных ці літаратурных казак, асобных
апавяданняў і аповесцяў. Такую дзіцячую фабрыку можна адкрыць, калі школьнікі
ўжо закончылі вывучаць казку Уладзіміра Дубоўкі "Як сінячок да сонца лятаў",
апавяданне Янкі Брыля "Цюцік", аповесць Міхася Лынькова "Пра
смелага ваяку Мішку і яго слаўных таварышаў" і інш. Герояў менавіта гэтых
мастацкіх твораў лёгка адлюстраваць на паперы. У працэсе падрыхтоўкі настаўнік
нагадае пяцікласнікам, што для кадра "дыяфільма" важнае не толькі
ўдалае анімацыйнае адлюстраванне літаратурных герояў на паперы, але і тэкст,
які змяшчаецца ў любым кутку "кадра". Пажадана размеркаваць эпізоды
твора паміж школьнікамі і прапанаваць выбраць для кадра самае галоўнае, яскравае,
што дапамагае раскрыць характары персанажаў.
Трэба сказаць, што ў гэтай гульні ўсё скіравана на тое, каб асэнсаваць твор.
А вынікам індывідуальнай працы зможа стаць наглядны калектыўны альбом-"дыяфільм" (злучаныя
скотчам па парадку ўсе вучнёўскія працы).
Арганізацыйна-дзейнасны тып дзелавой гульні больш прымальны для ўрокаў літаратуры
ў старэйшых класах. Падчас такой гульні для вырашэння пэўнай праблемы ці задачы
патрабуюцца веды і ўменні розных спецыялістаў. Настаўнік павінен узяць на сябе
ролю каардынатара калектыўнай дзейнасці ўсіх удзельнікаў, улічыць іх асабістыя
магчымасці і інтарэсы. Вучнёўскія веды на такіх занятках часта ацэньваюцца
ў балах, больш карысна для школьнікаў пачуць добрае слова педагога.
Як прыклад выкарыстання арганізацыйна-дзейнаснага тыпу дзелавой гульні ў навучальна-выхаваўчым
працэсе школы прапануем урок — вусны часопіс па тэме "Біяграфія і творчасць
Адама Міцкевіча" ў 10-ым класе.
Прыкладна за тыдзень да яго настаўнік арганізоўвае ў класе міні-калектывы пад
умоўнымі назвамі — "мастакі-афармляльнікі” , "фатографы", "бібліятэкары'
, "бібліёграфы", "артысты", “літаратуразнаўцы” , “гісторыкі”, "краязнаўцы" —
і дае вучням канкрэтныя спісы літаратуры і заданні, неабходныя для рэалізацыі
запланаванай тэмы заняткаў. Такім чынам, ход урока рыхтуецца сіламі саміх дзесяцікласнікаў.
Педагогу патрабуецца толькі прадумаць і ўмела звязаць усе сітуацыі навучальнай
гульні.
Вучням — “мастакам-афармляльнікам” і "бібліятэкарам" варта прымацаваць
у кабінеце і прыгожа аздобіць партрэт Адама Міцкевіча; пажадана падрыхтаваць
кніжную выставу перакладных твораў пісьменніка і літаразнаўчых прац; на дошцы
або на аркушы паперы можна напісаць па-польску і ў перакладзе наступныя словы,
што паслужаць эпіграфам да ўрока:
Літва! Бацькоўскі край, ты як здароўе тое:
Не цэнім, маючы, а страцім залатое –
Шкада, як і красы твае, мой родны краю.
Тугою па табе тут вобраз твой ствараю.
Пан Тадэвуш.
Пераклад Я. Семяжона.
Ці:
0, мне дажыць 6ы да гэткай уцехі,
Каб мае трапілі кнігі пад стрэхі,
...Каб і мае ўзялі кнігі сялянкі,
Простыя кнігі, як іх калыханкі.
Пан Тадэвуш.
Пераклад М. Танка.
Дарэчы будзе выкарыстаць і схематычную карту "Па мясцінах вандроўніка-пілігрыма
Адама Міцкевіча", а таксама вялікі самаробны часопіс, на лістах якога
можна напісаць назвы старонак і змясціць патрэбны ілюстрацыйны матэрыял.
Ва ўступным слове настаўнік згадвае, што сёння — ужо другая сустрэча з
асобай і творчасцю Адама Міцкевіча на ўроках беларускай літаратуры: у сёмым
класе
ішла гаворка пра радзіму класіка, вывучалася яго балада “Свіцязянка”, а
таксама верш "Бульба". Таму ў мэтах актывізацыі апорных ведаў
заняткі варта пачаць з невялікай гутаркі па пытаннях 1 - 4, змешчаных у
падручніку “Беларуская
літаратура” (пад рэд.. В. Ляшук; 2000) на с. 102.
Распачаць часопіс настаўнік можа з праслухоўвання славутага паланэза “
Развітанне з Радзімай" Міхала Клеафаса Агінскага або аднаго з паланэзаў
Фрыдэрыка Шапэна — блізкага сябра і суайчынніка Адама Міцкевіча. Такая
музычная застаўка
створыць адпаведны настрой і эмацыйна ўвядзе ў гістарычную эпоху канца
XVIII — пачатку XIX ст. Выкладчык паказвае партрэт Адама Міцкевіча і адгортвае першую старонку часопіса: "Такім бачылі
Міцкевіча яго сучаснікі". Добрым дадаткам да вуснага апісання знешняга
выгляду творцы будзе зачытванне ўспамінаў яго сучаснікаў.
Вось як апісваў першую сустрэчу з паэтам-выгнаннікам у Швейцарыі польскі
пісьменнік Зыгмунт Красіньскі: "11 жніўня 1830 года Міцкевіч вельмі ветліва мяне
прыняў. Ён вельмі бледны і слабы, невысокага росту, з худым тварам, але з цудоўнымі
спакойнымі меланхалічнымі рысамі... Халодны, пануры, выглядае вельмі разважлівым
чалавекам..." Значна пазней, у Францыі, у 1849 г., рускі крытык Аляксандр
Герцэн запомніў Адама Міцкевіча такім: "Шмат думак і пакутаў баразнілі
яго хутчэй літоўскае, чым польскае аблічча. Яго фігура, галава з пышнымі
сівымі валасамі і стомленым поглядам выяўлялі перажытае няшчасце, унутраны
боль..."
Акцэнтуючы ўвагу вучняў на партрэце Адама Міцкевіча, настаўнік адзначае, што
такім задумлівым і меланхалічным паэта зрабіла туга па Радзіме. Трыццаць адзін
год, аж да самай смерці, А. Міцкевіч так і не здолеў вярнуцца з выгнання ў
сваю Літву-Бацькаўшчыну.
Тут будзе дарэчы працытаваць радкі з уступу да паэмы “Пан Тадэвуш”, якімі
выкладчык "адгорне" другую
старонку часопіса — "Зямля навагрудская, краю мой родны...".
Вучань-"краязнаўца" працягвае далей, што Наваградчына — надзвычай
маляўнічы куток Беларусі. Заезджаму госцю адразу кідаецца ў вочы прыгажосць
яе прыроды: зялёныя палі, лясы, высокія ўзгоркі, зубчасты край Налібоцкай
пушчы, непаўторнасць краявідаў ракі Нёман і возера Свіцязь, авеяных легендамі
і паданнямі.
Праз эпідыяскоп можна паказаць паштоўку з выявамі славутага возера і прапанаваць
паслухаць адну з легендаў. Змест народных легендаў пра Свіцязь ёсць у кнізе
“Лісце забытых алеяў” Кастуся Цвіркі (с. 20) і ў зборніку твораў беларускага
фальклору “Свяці, свяці, сонейка” (с. 96 - 98).
Пасля даецца слова вучням-“бібліёграфам”. Трэцяя стяронка — "3 радаводнага
дрэва Міцкевічаў".
Радавод Міцкевічаў бярэ пачатак з XVIII ст., калі прадзед пісьменніка са сваёй
сям'ёй пакінуў Лідскі павет і асеў на Наваградчыне, дзе купіў невялікі фальварак.
3 прычыны шматлікіх падзелаў гаспадарка меншала, і паступова род страціў усялякія
доказы сваёй прыналежнасці да шляхты.
Бацька Адама, Мікалай Міцкевіч, спачатку працаваў каморнікам (чыноўнікам па
зямельных справах), а пазней - адвакатам. Дзякуючы гэтай пасадзе ён дамогся
звання шляхціца. Маці, Барбара Маеўская, таксама была шляхцянкай. Гадаваць
дзяцей бацькам дапамагалі нянька Гансеўская і стары слуга Блажэй.
Сям'я Міцкевічаў ганарылася і сваім радавым гербом пад назвай "Порай" -
яркім сведчаннем шляхетнасці. Аднак сама па сабе прыналежнасць да знатнага
роду не давала сродкаў на існаванне, таму чацвёра сыноў Мікалая Міцкевіча
здабывалі свой жыццёвы хлеб уласнай працай, інтэлектам: Францішак служыў
падпаручнікам,
Адам быў настаўнікам, Аляксандр - юрыстам, Ежы – медыкам, пяты памёр яшчэ
немаўлём.
Чацвёртая старонка — "Дзяцінства край, ты з намі да сканання, чысты,
светлы, як першае каханне…”
Нарадзіўся Адам Міцкевіч 24 снежня 1798 г., на Куццю, напярэдадні каталіцкіх
Калядаў, у фальварку Завоссе (цяпер Баранавіцкі раён), паводле іншых версій
- у вёсцы Літоўка ці фальварку Асавец.
Дом Міцкевічаў амаль нічым не адрозніваўся ад сялянскіх хат: "Высокая
саламяная страха, ганачак на драўляных слупах, пад вокнамі ў агародчыку кветкі.
Недалёка ад хаты свіронак, крыху збоку - прасторны хлявец. Побач высока ў неба
нацэліўся калодзежны журавель. На прыгуменні бярозы, а за імі гумно. Палявая
сцяжынка за гумном уздымаецца на ўзгорак, а адтуль накіроўваецца на навагрудскі
гасцінец". Так апісаў фальварак у сваім нарысе беларускі літаратуразнаўца
Сцяпан Александровіч.
(У час чытання можна паказаць на экране літаграфію "Фальварак Завоссе" паводле
малюнка Напалеона Орды альбо іншую выяву дома, у якім нарадзіўся паэт.)
Па рэлігійным веравызнанні Міцкевічы былі католікамі. Свайго сына Адама бацькі
хрысцілі 22 лютага 1799 г. у Наваградскім фарным касцёле, што быў заснаваны
яшчэ ў XIV ст. вялікім князем літоўскім Вітаўтам. Пабудова захавалася да нашага
часу і знаходзіцца каля Замкавай гары.
Вера ў Бога яшчэ больш умацавалася ў сямейнікаў Адама Міцкевіча пасля аднаго
здарэння, якое расказаў свайму сябру Антону Эдварду Адынцу сам паэт. Аднойчы,
калі Адам быў яшчэ зусім маленькі, ён незнарок выпаў з акна і страціў прытомнасць.
Маці, напалоханая няшчасцем, з напаўжывым сынам на руках пабегла да цудадзейнага
абраза Прасвятой Панны Замкавай у Наваградку. Пасля матчынай малітвы хлопчык
ажыў. Вось як сам Адам Міцкевіч распавёў пра гэта ў пачатку паэмы "Пан
Тадэвуш":
Паненка... што горад замковы
бароніш Навагрудскі з верным
ягоным жа людам!
Вось так, як мяне да здароўя
вярнула ты цудам
(тады, як ад плакаўшай маці табе пад апеку
я ахвяраваны, падняў амярцвелу павеку
і зараз жа мог да святыняў тваіх ад парогу
йсці пешкі, за вернута жыцце падзякаваць Богу),
так нас ты цудоўна павернеш пад родны блакіты...
Пераклад Б. Тарашкевіча.
У 1804 г. бацька будучага паэта пераехаў з Завосся ў Наваградак, дзе
купіў маленькі дамок. Праз тры гады Адам паступіў вучыцца ў Наваградскую
дамініканскую
школу. Тут пачалося сяброўства Адама Міцкевіча з будучым пачынальнікам
новай беларускай літаратуры, фалькларыстам Янам Чачотам. Сваю дружбу яны
пранеслі
праз усё жыццё. Не заўсёды хлапчукі былі ідэальнымі ў паводзінах: таксама
лёталі па школьных калідорах, лупцавалі, бывала, па прычыне і без яе сваіх
равеснікаў,
карысталіся шыфраванай мовай у час адказу настаўніку, але дапамагалі адзін
аднаму, стаялі адзін за аднаго гарой.
Пазней, калі сябры былі студэнтамі, на дзень нараджэння Яна Чачота Адам
склаў прывітальны верш, у якім з замілаваннем успомніў сумесныя гады вучобы
і дружбы.
[Настаўнік чытае верш А. Міцкевіча "Ямбы на імяніны Яна Чачота" (1819)
у перакладзе К. Цвіркі.]
У гады вучобы ў Наваградскай школе ў падлетка і зарадзілася цікавасць і
любоў да літаратуры, творчасці. Выконваючы заданні па рыторыцы і паэтыцы,
хлопчык
шмат чытаў, пісаў байкі і эпіграмы. Свой першы верш Адам стварыў пад уражаннем
вялікага пажару, які аднойчы здарыўся ў Наваградку.
Пятая старонка — "Дзіцячыя і юнацкія захапленні Адама Міцкевіча".
3 дзяцінства Адам захапляўся гістарычным мінулым свайго краю. Па-першае,
сведкам жывой гісторыі быў бацька хлопчыка - удзельнік паўстання 1794 г.
пад кіраўніцтвам
славутага генерала Тадэвуша Касцюшкі. Безумоўна, Мікалай Міцкевіч мог шмат
цікавага расказаць свайму сыну і яго сябру Яну Чачоту. Пазней, вывучыўшы
гістарычныя падзеі і факты, вялікі паэт напрыканцы свайго жыцця напісаў
славутую паэму
ў гонар Касцюшкі і гераічных паўстанцаў - "Пан Тадэвуш".
Другой прычынай, відаць, былі гістарычныя адметнасці роднага Наваградка.
Нямала яскравых падзей звязана з яго старажытнай Замкавай гарой, на якой
прыкладна
ў XII ст. быў узведзены замак. У 1250 г. у горадзе князь Міндоўг прыняў
хрысціянства, і да канца XIII ст. Наваградак зрабіўся сталіцай Вялікага
княства Літоўскага.
Праўда, пасля шматлікіх войнаў ад замка засталіся толькі разбураныя сцены.
Яны пазней і натхнілі паэта напісаць паэму "Гражына", якая стала
сапраўдным гімнам Наваградку:
Ля Навагрудка, на ўздыбленых горах, -
Замак у месяца срэбным зіхценні;
Вал здзірванелы схаваўшы, сувора
Волатаў-вежаў ламаныя цені
Падалі ў роў, дзе між вечнай цясніны
Дыхалі воды, затканыя цінай.
Пераклад С. Дзяргая.
Трэцяе, што абуджала ў Адама Міцкевіча захапленне гісторыяй, - гэта чытанне
старажытных летапісаў і кніг у адной з найбагацейшых бібліятэк Беларусі
- шчорсаўскай бібліятэцы графа Храптовіча. Тут, у Шчорсах, у паэта ўзнікла
задума паэм "Гражына" і "Конрад
Валенрод".
Шостая старонка — “Беларуская народная песня і мова ў жыцці паэта”.
Паэтычная натура Адама Міцкевіча фармавалася і на беларускіх народных казках,
песнях, паданнях і легендах. 3 вуснай народнай творчасцю паэт пазнаёміўся
значна раней, чым з польскай кніжнай літаратурай.
Таварыш Адама і Яна па Віленскім універсітэце Ігнат Дамейка ўспамінаў пра
іх зацікаўленні: "Два нашы студэнты Навагрудскай школы з гадоў маленства
добра ведалі наш літоўскі (г. зн. беларускі. - М. Ж.) люд, палюбілі яго
песні, прасякнуліся яго духам і паэзіяй, да чаго, вядома ж, прычынілася
і тое, што
малое мястэчка Навагрудак не шмат чым адрознівалася ад нашых вёсак і засценкаў.
Школьнае жыццё было, хутчэй, сельскае. Сябры хадзілі на кірмашы, на царкоўныя
ўрачыстасці, бывалі на сялянскіх вяселлях, дажынках і хаўтурах. У тыя школьныя
часы ўбогая страха і народная песня распалілі ў абодвух першы паэтычны
агонь. Адам хутка ўзнёсся да высокай сферы сваіх цудоўных твораў, Ян жа
да смерці
застаўся верны народнай паэзіі..."
Пад уплывам беларускіх паданняў Адам Міцкевіч стварыў балады "Свіцязь", "Свіцязянка", "Рыбка", "Курганок
Марылі" і інш.
Пісьменнік шырока ўводзіў у творы і беларускія словы: зажынкі, дасеўкі,
вечарынка, покуць, рунь, бульба, пацеркі, глячок і інш. Паэт не толькі
добра ведаў беларускую
мову, мог вольна весці на ёй гутарку, але і высока цаніў яе: “...3 усіх
славянскіх народаў русіны, гэта значыць сяляне Пінскай, часткова Мінскай
і Гродзенскай
губерняў, захавалі найбольшую колькасць агульнаславянскіх рыс. У іх казках
і песнях ёсць усё. Пісьмовых помнікаў у іх мала, толькі Літоўскі Статут
напісаны іх мовай, самай гарманічнай і з усіх славянскіх моў найменш змененай”.
І яшчэ:
“...На беларускай мове, якую называюць русінскай або літоўска-русінскай...
гаворыць каля дзесяці мільёнаў чалавек; гэта самая багатая і самая чыстая
гаворка, яна ўзнікла даўно і цудоўна распрацавана. У перыяд незалежнасці
Літвы вялікія
князі карысталіся ёю для сваёй дыпламатычнай перапіскі”.
Потым настаўнік прапануе класу паразважаць над пытаннем: "Чаму Адам Міцкевіч,
узгадаваны на глебе беларускасці, пачаў пісаць па-польску?".
Прычынай паслужыла, мажліва, тое, што ў сям'і Міцкевічаў практычна ўсе
размаўлялі па-польску - гэта было адметнай рысаю шляхецтва. Акрамя таго,
у сувязі з трэцім
(і апошнім) падзелам Рэчы Паспалітай (1795) Беларусь была канчаткова далучана
да Расеі. 3 гэтага часу афіцыйнай мовай на Беларусі стала руская. Улічваючы
палітычнае становішча канца XVIII - пачатку XIX ст., мастак слова, калі
хацеў набыць вядомасць, мусіў пісаць альбо па-руску, альбо па-польску.
У адваротным
выпадку яго магла напаткаць доля іншых беларускіх паэтаў XIX ст., якія
так і не здолелі разгарнуць свой талент.
Увагу школьнікаў варта звярнуць на той факт, што апрача беларускай, польскай
і рускай моў Адам Міцкевіч валодаў нямецкай, французскай, італьянскай,
англійскай, лацінскай і грэцкай.
3 паведамленнем па сёмай старонцы часопіса "Рэч Паспалітая ў канцы XVIII
— пачатку XIX стагоддзя" выступае вучань-"гісторык".
У другой палове XVIII ст. Рэч Паспалітая ўступіла ў эпоху Асветніцтва,
што значна паўплывала на развіццё навукі і разняволенне грамадскай думкі.
Усё гэта
выклікала патрэбу сацыяльных, эканамічных і палітычных рэформаў. Такія
дэмакратычныя пераўтварэнні ў Рэчы Паспалітай не падабаліся суседнім манархічным
дзяржавам,
успрымаліся імі варожа. Манархі Расеі, Прусіі і Аўстрыі задумалі падзяліць
паміж сабою Рэч Паспалітую - радзіму Адама Міцкевіча. Гэтыя падзелы адбыліся
ў 1772, 1793 і 1795 гг. Палітыка гвалтоўнага захопу земляў выклікала нацыянальна-патрыятычны
рух за незалежнасць і адзінства, які выліўся ў вызваленчае паўстанне 1794
г. Яно было задушана: многія са змагароў загінулі, трапілі ў ссылку, эмігравалі.
Але бунтарскі дух у народа застаўся. Мікалай Міцкевіч стараўся выхоўваць
у
сыноў пачуццё патрыятызму. У 1812 г., незадоўга да смерці, бацька вітаў
уваходжанне ў Польшчу войскаў Напалеона, бо спадзяваўся на хуткае вызваленне
сваёй радзімы.
Вядома, што падлетак Адам і яго браты цікавіліся лёсам вялікага французскага
войска і на ўсё жыццё запомнілі бацькавы ілюзіі пра вызваленчую місію Напалеона.
Змест восьмай старонкі "Філаматы і філарэты" таксама раскрываецца
вучнем-“гісторыкам” .
У 1815 г. Адам Міцкевіч паступіў у Віленскі універсітэт на фізіка-матэматычны
факультэт, але праз год перайшоў на гісторыка-філалагічны, які закончыў
у 1819 г. Ва універсітэце будучы паэт атрымаў грунтоўную філалагічную адукацыю
і захапіўся
творамі сусветных філосафаў і пісьменнікаў. 3 цікавасцю чытаў Вальтэра,
Жан-Жака Русо, Ўільяма Шэкспіра, Ёгана Вольфганга Гётэ, Джорджа Байрана.
Віленскі універсітэт быў тады самай прэстыжнай на Беларусі і ў Літве навучальнай
установай, у якой лекцыі студэнтам чыталі вядомыя вучоныя і грамадскія
дзеячы. Некаторыя з іх пазней сталі актыўнымі ўдзельнікамі паўстання 1830
- 1831 гг.
У гады вучобы ва універсітэце Адам Міцкевіч, Тамаш Зан, Ян Чачот, Ігнат
Дамейка і іншыя студэнты - нараджэнцы Наваградчыны - уваходзілі ў тайнае
Таварыства
філаматаў (сяброў навукі), ад якога пазней адгалінавалася Таварыства філарэтаў
(сяброў дабрачыннасці). Як вядома, усе тайныя арганізацыі строга забараняліся
царскімі ўладамі, таму філаматы і філарэты былі вельмі асцярожнымі ў падборы
новых членаў. Прымаліся самыя надзейныя і здатныя да навукі і творчасці
студэнты. Таму таварыства было нешматлікае: спачатку ў яго ўваходзіла 19
чалавек, пазней
- 26.
Першапачатковую мэту сваёй арганізацыі філаматы бачылі ў маральным выхаванні
асобы і аказанні ўзаемнай дапамогі ў набыцці адукацыі:
Не возьмем мы хцівасць ва ўжытак -
Прэч, сквапнасці, пыхі насенне!
Наш самы высокі набытак –
Айчына, навука, сумленне!
Песня Адама.
Пераклад К. Цвіркі.
У 1818 г., згодна з новым статутам, задачы таварыстваў пашырыліся - усебакова
займацца краязнаўствам і весці культурна-асветніцкую працу сярод насельніцтва,
агітаваць моладзь у тайныя патрыятычныя згуртаванні з мэтай будзіць у народа
імкненні змагацца з расейскім царызмам.
На жаль, дзейнасць членаў таварыстваў была выяўлена царскімі ўладамі. У
1823 г. пачалося следства. Адам Міцкевіч, Ян Чачот і іншыя члены былі арыштаваны
і зняволены. Дваццаць удзельнікаў асуджаны і высланы ўглыб Расейскай імперыі.
Такі лёс напаткаў і А. Міцкевіча, які ў 1824 г. вымушаны быў назаўсёды
пакінуць
сваю Наваградчыну, родную Літву-Бацькаўшчыну.
Закончыць старонку можна падрыхтаваным загадзя выразным чытаннем на памяць
твораў "Песня Філарэтаў", "Песня Адама", "Ода да маладосці",
дзе аўтар выказаў веру ў светлую будучыню свайго народа.
Па дзевятай старонцы "Ніколі, нідзе не магу я расстацца з табою!.." выступае
вучань-"бібліёграф".
Ніколі, нідзе не магу я расстацца з табою!
Ідзеш ты па моры, па сушы ў дарогу са мною,
Сляды твае бачу па схілах, высокіх і слізкіх,
І чую твой голас у шуме каскадаў альпійскіх;
Наўкол азірнуся, і страх валасы падымае:
Баюся сустрэцца з табой, але прагна жадаю...
Пераклад М. Калачынскага.
Гэтыя пранікнёныя радкі паэта прысвечаны Марыі Верашчацы, дачцэ шляхціцаў
з Туганавічаў. Сюды ўпершыню Адам Міцкевіч прыехаў са сваім сябрам і калегам
па Віленскім універсітэце Тамашом Занам, які быў знаёмы з Міхалам і Юзафам
Верашчакамі - братамі Марыі. Юнакі прыехалі ў Туганавічы якраз у дзень
Марыіных
імянінаў - у жніўні 1820 г. Для каталіцкай дзяўчыны гэта быў дзень, калі
яна ўшаноўвала свайго анёла-ахоўніка, хоць нарадзілася Марыя, як і Адам,
24 снежня,
толькі ў 1799 г. (ці не знак гэта лёсу?).
Марыля (так называў яе паэт) была адукаванай і вельмі шматграннай асобай:
яна шмат чытала (па-французску - у арыгінале), ведала яшчэ нямецкую і італьянскую
мовы, пісала вершы і п'есы, іграла на фартэпіяна. Захапленне дзяўчыны беларускімі
народнымі песнямі перадалося і закаханаму ў яе Адаму, які любоў да роднага
фальклору захаваў на ўсё жыццё.
Але закаханыя не змаглі злучыць свае лёсы: гэтаму перашкаджала недастатковая
матэрыяльная забяспечанасць маладога паэта. Бацькі выдалі дзяўчыну замуж
за багатага графа Путкамера.
Вобраз Марылі Верашчакі адлюстраваны ў вершах А. Міцкевіча "Да М..." ("Прэч
з воч маіх..."), "Няўпэўненасць", "Сон", "Курганок
Марылі", "Сябрам", "Люблю я", "Да ***" ("На
Альпах у Сплюгене") і інш.
Тут варта прапанаваць вучням прачытаць два-тры вершы з інтымнай лірыкі
паэта.
Зразумеўшы, што каханне страчана, у кастрычніку 1822 г. паэт напісаў замужняй
Марыі ліст: "...Каханая Марыя, я цябе шаную і абагаўляю, як багіню.
Каханне маё такое ж бязвіннае і нябеснае, як і сам яго прадмет... Ты мой
анёл-захавальнік,
усюды прысутны... Але я не магу ўтрымацца ад страшэннага хвалявання, калі
ўспамінаю, што я страціў цябе назаўсёды, што я буду толькі сведкам чужога
шчасця, што
ты забудзеш мяне; часта ў адну і тую ж хвіліну я малю Бога, каб ты была
шчаслівая, хаця б і забылася пра мяне, і адначасна гатоў закрычаць, каб
ты памерла...
разам са мной!... Дарагая, адзіная мая! Ты не бачыш прорвы, над якой мы
стаім!.."
Толькі на трыццаць шостым годзе жыцця, калі паэт знаходзіўся ў эміграцыі
ў Парыжы, ён ажаніўся з Цэлінай Шыманоўскай, дачкой славутай польскай піяністкі
Марыі Шыманоўскай. У іх сям'і нарадзілася шасцёра дзяцей. Першую дачку
Адам
Міцкевіч назваў Марыяй.
Дзесятая старонка "Калі ж дазволіш, Божа, мне ў той край вярнуцца з выгнання
горкага, каб дома апынуцца..." таксама агучваецца вучнем-“бібліёграфам”.
Настаўнік Ковенскай павятовай школы і паэт Адам Міцкевіч быў высланы з
Літвы ва "ўнутраныя" губерні Расеі. У 1824 г. ён назаўсёды пакінуў
сваю Наваградчыну і зрабіўся эмігрантам. Спачатку паэт па этапе прыехаў
у Пецярбург.
Тут ён пазнаёміўся і зблізіўся з паэтамі-дзекабрыстамі Кандратам Рылеевым
і Аляксандрам Бястужавьш. За пяць гадоў вандравання па Расеі пісьменнік
наведаў яшчэ Крым, Адэсу і Маскву.
Восенню 1826 г. у Маскве Адам Міцкевіч пазнаёміўся з Аляксандрам Пушкіным,
які толькі што вярнуўся з Міхайлаўскага, куды бьгў высланы пасля задушэння
дзекабрысцкага паўстання. «Два паэты сустрэліся, быццам два браты. Паэзія
і вялікая ўзаемная сімпатыя зблізілі іх. Асабліва захаплялі Пушкіна дзівосныя
імправізацыі Міцкевіча... Падчас адной з такіх імправізацый у Маскве Пушкін,
у гонар якога была наладжана вечарына, раптам саскочыў з месца і, кудлацячы
валасы, амаль бегаючы па зямлі, ускрыкнуў: "Які геній! Які свяшчэнны агонь!
Што я побач з ім!" І, кінуўшыся Адаму на шыю, абняў яго і пачаў цалаваць,
быццам брата...» - пісаў у кнізе "Все волновало нежный ум" Арнольд
Гесэн.
У 1829 г. Адам Міцкевіч пакінуў Расею і спешна скіраваўся ў Заходнюю Еўропу,
дзе правёў астатнія 26 гадоў свайго жыцця. Нейкі час пісьменнік жыў у Германіі,
Францыі, Швейцарыі, Італіі, Турцыі.
За мяжою сродкі на існаванне для сябе і сваёй сям'і паэт здабываў пераважна
выкладчыцкай дзейнасцю: чытаў курс лекцый па лацінскай літаратуры ў Лазане
(1839), выкладаў славянскія літаратуры ў Калеж дэ Франс у Парыжы (1840
- 1844), рэдагаваў газету "Трыбуна народаў" (1849).
У 1848 г. А. Міцкевіч паехаў у Італію, каб дапамагаць эмігранцкай моладзі
ў арганізацыі легіёнаў для барацьбы з Аўстрыйскай імперыяй. Паэт разам
з патрыётамі-эмігрантамі
спрыяў вызваленню не толькі італьянцаў, але і іншых народаў, найперш славянскіх.
Легіён, у якім служыў А.Міцкевіч, абараняў ад французскай арміі і вольны
Рым.
Падчас Крымскай вайны (1853 - 1856) пісьменнік выехаў у Канстанцінопаль
для фармавання легіёнаў для барацьбы з Расеяй на баку Турцыі. Але тут ён
захварэў
на халеру і 26 лістапада 1855 г. памёр. У 1856 г. прах А. Міцкевіча быў
перавезены ў Парыж, а ў 1890 г. - у Вавельскі замак у Кракаве.
Закончыць урок можна літаратурнай віктарынай "Што ты запомніў з жыцця
і творчасці Адама Міцкевіча?" ці загадзя падрыхтаваным выразным чытаннем
на памяць вершаў пра вялікага земляка: "Над Свіцяззю" Петруся Броўкі, "На
Навагрудскай гары" Максіма Танка, “Адаму Міцкевічу” Рыгора Барадуліна, "Адам
Міцкевіч у Туганавічах" Вольгі Іпатавай.
Для хатняга задання дзесяцікласнікам прапануецца самастойна прачытаць па
падручніку артыкул “Біяграфія” і падрыхтаваць вуснае паведамленне на тэме
ўрока.
|
|
|
